Column Giel van Strien – Aardbeving
Politici worden digitaal bedreigd en op het Binnenhof geïntimideerd, medewerkers van de NOS voelen zich zo onveilig dat hun baas besloten heeft alle bedrijfslogo’s uit voorzorg te verwijderen.
Bij deze toenemende maatschappelijke spanningen en onrust moet ik steeds vaker denken aan de platentektoniek. Platentektoniek is een geologisch verschijnsel waarbij delen van de aardkorst ten opzichte van elkaar verschuiven. Voor de goede orde heb ik gelijk een disclaimer: Platentektoniek is een wetenschap, dus ook maar een mening van mensen die hier heel hun leven aan weiden. Zoals we allemaal zelf op Internet kunnen googelen is de aarde uiteraard plat, want anders waren we er al lang vanaf gevallen. Dat hadden die Middeleeuwers ook al gezien.
Maar goed, volgens die mening vormt onze aardkorst niet netjes één geheel, maar bestaat die uit delen die langs, tegen en over elkaar heen schuiven. Wanneer twee delen tegen elkaar schuiven wordt er op die plaats spanning opgebouwd. De delen willen immers vooruit maar blokkeren elkaars doorgang. Deze spanning wordt met de tijd steeds groter waardoor deze op den duur onhoudbaar wordt en met een schok de ene plaat over de andere schuift. Het gevolg zijn aardbevingen, vulkaanuitbarstingen of tsunami’s.
Zou het maatschappelijk ook zo werken? Verschillende groepen in de samenleving bouwen onderlinge spanningen op, binnen een land of tussen staten. Totdat die spanningen onhoudbaar worden en escaleren in opstanden, revoluties, burgeroorlogen en internationale conflicten. Uiteraard heb je lichte aardbevingen waar het bij enkele rellen blijft, maar ook hele zware zoals oorlogen die dood en verderf zaaien.
De laatste aardbeving in Europa was de Joegoslavische Burgeroorlog van de jaren ’90. In de zomer van 1989 reisde ik met mijn rugzak door Europa. Op een mooie zomeravond stapte ik uit in Zagreb, de huidige hoofdstad van Kroatië. Ik wist niet wat ik meemaakte. Het gonsde in de stad, de spanning was te snijden, mensen waren opgefokt en zeer onvriendelijk. Ik vond de situatie zo intimiderend en onveilig dat ik na twee uur een trein naar de Joegoslavische kust nam. Wat ik toen niet maar later wel realiseerde: ik keek daar over de rand van een kolkende vulkaan die op uitbarsten stond.
De spanning in Nederland heeft nog lang niet deze omvang bereikt. Maar de jaren waarin beschaafde omgangsvormen het altijd wonnen van maatschappelijke tegenstellingen liggen voorgoed achter ons. Zelfs tijdens kwesties die ons land tot op het bot verdeelden – zoals de kernwapenkwestie aan het begin van de jaren ’80 – leidde polarisatie niet tot onbeschoft, laat staan dreigend gedrag. Mijn standpunt kostte mij geen enkele vriendschap want we hadden altijd veel meer gemeen dan ons verdeelde.
In ons collectief geheugen leeft het ideaal van de jaren ’50. Niet zo heel lang geleden nog prachtig verwoord door Jan Terlouw, met het touwtje uit de brievenbus. Maar het is ook een bedrieglijk beeld, want dat ideaal was gebouwd op de vorige aardbeving, op Auschwitz en een totale vernietiging van Europa. Door de Tweede Wereldoorlog waren de spanningen volledig weggenomen, mensen wilden alleen nog maar opbouwen en samenwerken, brede coalities in de landen en internationaal binnen de voorloper van de EU.
Ik besef natuurlijk dat mijn vergelijking een fatalistische is. Binnen de platentektoniek wordt spanning alleen met een schok weggenomen. Ik weet niet of het maatschappelijk alleen maar met een schok kan. Maar evengoed zou het tegendeel beweren nergens op gebaseerd zijn. Zolang de aardbeving uitblijft is de grote uitdaging voor ons, maar vooral voor onze leiders, om zonder groot conflict de spanning te verminderen, de situatie te de-escaleren en de maatschappelijke debatten in rustiger vaarwater te brengen. Ik benijd hun positie niet.